Geçtiğimiz hafta Borsa İstanbul Yönetimi, Borsanın 150. yılı damgalı bir hatıra para gönderince aklıma, Hisse Senetleri Piyasası’nda göreve başladığım 1 Kasım 1990 tarihinden itibaren Borsanın yaşadığı dönüşümler geldi. 2016 yılında Borsa’dan ayrılışıma kadar olan süreçte Stajyer Eksper Yardımcılığı’ndan Borsa Başkan Yardımcılığı’na kadar tüm unvanlarda çalıştım. Bu süreçte Borsanın kurumsal kimliğinin nasıl değişim gösterdiğine dair de tespitlerim oldu doğal olarak.

Birçok konuda olduğu gibi biz Türklerin kafa karışıklığı borsacılık tarihinin başlangıcı konusunda da kendini gösteriyor. Borsanın kuruluş tarihinin nereden kerteriz alınarak hesaplanması gerektiği konusundaki belirsizlik bana ilginç geliyor. Ülkemizin bulunduğu topraklarda kurulan/kurulduğu düşünülen ilk borsa mı, Türklerin kurduğu ilk borsa mı ya da yaşadığımız Anadolu topraklarında herhangi medeniyetin kurduğu ve günümüz borsacılığına yakınsayan piyasalar/yapılar mı?

Aslına bakarsanız ülkemizde borsanın kuruluş tarihi konusu, Borsa üst yönetiminde kimlerin olduğu ve kurumsal kimlik iletişimini nasıl yapmak istedikleriyle alakalı galiba. Neden mi böyle düşünüyorum:

Borsada (o dönemki adıyla İstanbul Menkul Kıymetler Borsası-İMKB)  işe başladığım Yaman Törüner’in başkan olduğu dönemde kuruluş tarihi; Antik Çağ’a, Selçuklu İmparatorluğu’na ya da Osmanlı İmparatorluğu’na dayandırılmadan Ticaret Siciline kayıt olup, hükmi şahsiyet kazandığı gün olan 26 Aralık 1985 olarak kabul ediliyordu.  Hatta bu tarih baz alınarak 2010 yılında (Borsa Başkanı Hüseyin Erkan döneminde) Borsanın kuruluşunun 25. yılı etkinlikleri düzenlenmişti.

1970’li yılların sonunda patlayan bankerler krizinin yarattığı olumsuz etkiyi ortadan kaldırmak için çıkarılan 1981 tarihli Sermaye Piyasası Kanunu ve akabinde Sermaye Piyasası Kurulu’nun kurulması ve sonrasında 1983 yılında çıkarılan 91 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile başlayan süreç 6 Ekim 1984’de yayınlanan ve “…menkul kıymetlerin güven ve istikrar içinde işlem görmesi için, Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında 91 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname uyarınca borsaların açık, düzenli ve dürüst çalışmasını sağlamak üzere, kuruluş, yönetim, çalışma ve denetlenme esaslarını düzenlemek suretiyle sermaye piyasasının ekonomik gelişmede etkin bir rol oynamasını sağlamak” maksadıyla… “…borsada işlem görmesi kabul edilen menkul kıymetlerin, alım satımının KHK’de yazılı esaslar dairesinde, belli kaidelere göre düzen içinde yapılmasını sağlayan, teşekkül eden fiyatların ilanına yetkili, tüzel kişiliği haiz kamu kurum…”  kurulmuş olup, bu borsa modern borsacılığına yakınsayan regüle edilen menkul kıymetler borsası olarak addedildi.

Oysa İstanbul’da 1834 yılında kendini Galata Borsası Direktörü olarak nitelendiren Antoine Ducci’nin temellerini attığı, Galata bankerleri olarak anılan genellikle gayrimüslimlerin alım satım yaptığı Galata Borsası, Osmanlı Hükümeti tarafından 1846’da kabul görmüştür. Batı piyasalarında yaşanan finansal kriz nedeniyle o dönemki hükümet bu borsayı resmi statüye kazandırmak ve regüle etmek maksadıyla girişimde bulunmuş, başına Maliye Nezaretince Abidin Paşa’yı hükümet komiseri atayarak, 1873’de Dersaadet Tahvilat Borsası’na dönüştürmüştür.

Doç. Dr. Celali Yılmaz’ın “Abidin Paşa Borsa Risalesi: Hava Oyunları” eserinde de belirttiği üzere Abidin Paşa borsanın düzen ve intizam içinde çalışmasını teminen atanmış ilk başkanı addedilebilir. Nitekim günümüzde Borsa İstanbul’un Başkanlık katında hizmet eden başkan fotoğraflarının yer aldığı duvarın ilk portresi Abidin Paşa’ya aittir.

Daha sonraki başkanların ve siyasi otoritelerin dünya görüşüne uygun olarak borsamızın kuruluş tarihi genellikle Dersaadet Tahvilat Borsası’na dayandırılmış ve borsacılığımızın başlangıcı 1873 olarak addedilmiştir.

1895 yılında yaşanan bir manipülasyon hadisesi sonrası takas yükümlülüklerinin yerine getirilememesi nedeniyle 120 gün kapalı kalan piyasa, yapılan uzun soluklu düzenleme çalışmaları sonrası 1906’da Dersaadet Esham ve Tahvilat Borsası olarak hizmet vermeye başlamıştır. Balkan ve Dünya Savaşı sonrası Cumhuriyetin kurulmasıyla 1923’de İstanbul Esham ve Tahvilat, Kambiyo ve Nukud Borsası adını almıştır. Hatta 1924’de Atatürk yeni Cumhuriyetin ilk şirketlerinden olan Türkiye İş Bankası’nı halka açık olarak kurdurmuştur.        Borsa, 1 Nisan 1926’da Bahçekapı’daki 4. Vakıfhan’a taşındıktan sonra, 1929 yılında kambiyo ve borsacılık anlamında yapılan bazı düzenlemeler sonrası adı İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası olmuştur. 1938 yılında borsanın Ankara’ya biraz da zorla taşınmasıyla aracılık faaliyetleri neredeyse tamamen durmuştur. Bu başarısız deneme sonrası 1941’de borsa yeniden İstanbul’a taşınmıştır. 1958 yılında borsanın kambiyo yetkisi TCMB’ye devredilmiştir.

Son kurumsal kimlik iletişimi ise 5 Nisan 2013’de İbrahim M. Turhan’ın başkanlığı döneminde İMKB yarı kamusal yapıdan bir anonim şirkete (Borsa İstanbul A.Ş.) dönüştürülürken yapıldı. Borsa İstanbul’un kökleri, M.Ö. 3 bin civarında kurulduğu düşünülen Kütahya yakınlarındaki Aizanoi (daha sonraları Selçuklular Dönemi’nde  Çavdar Tatarları tarafından üs olarak kullanılmasından dolayı buraya Çavdarhisar adı verilmiştir) antik kentine dayandırılmıştı. 301 yılında Macellum adı verilen ve duvarlarına imparator Diaclatianus’un fiyat kararnamelerinin asıldığı yapı dünyadaki ilk borsa binası olarak kabul edildiği için kurumsal strateji olarak da Anadolu topraklarında ilk borsadan Borsa İstanbul’a dönüşüm vurgusu öne çıkarılmıştı.

Görüleceği gibi bu topraklarda var olan borsacılık tarihi büyük bir çoğunluğun bilmediği üzere sanılandan eskiye dayanıyor.  Borsacılık denemeleri, savaşlar ve ekonomik krizler nedeniyle defalarca sekteye uğramıştır. İyi de borsacılığımız başlangıç tarihi olarak hangisi kabul edilmeli ?

Eğer bu topraklarda kurulan ilk borsayı Macellum olarak kabul edersek içinde bulunduğumuz 2023 yılı borsamızın; 1722. Yılı, Dersaadet Tahvilat Borsası için 150. Yılı, Dersaadet Esham ve Tahvilat Borsası için 117. Yılı, 1923’de kurulan İstanbul Esham ve Tahvilat, Kambiyo ve Nukud Borsası için 100. Yılı, Sermaye Piyasası Kanunu sonrası kurulan İMKB için 38. Yılı, son olarak ise anonim şirket olarak yapılanan Borsa İstanbul için ise 10. Yılıdır.

Borsa İstanbul yönetiminin büyük bir nezaketle bana gönderdiği hatıra para, borsacılık tarihimizi Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1873 tarihinde çıkarılan ilk borsa nizamnamesi atanan Abidin Paşa’nın hükümet komiseri olduğu Dersaadet Tahvilat Borsası’na dayandırarak 150. Yıl vurgusu yapmaktadır.