SEPAM

Türkiye Ürün İhtisas Borsası ve Lisanslı Depoculuk Sistemi

Türkiye Ürün İhtisas Borsası ve Lisanslı Depoculuk Sistemi

Türkiye Ürün İhtisas Borsası A.Ş. (TÜRİB) 5174 Sayılı TOBB ile Odalar ve Borsalar Kanunu’un 53’üncü maddesi hükümleri kapsamında Türkiye’nin Borsa İstanbul’dan sonra herhangi bir yatırımcı kısıtı olmadan herkesin işlem yapabildiği ikinci ulusal borsasıdır. TÜRİB, depolamaya uygun standartlaştırılmış tarım ürünlerini (Hububat, Baklagiller, Yağlı Tohum, Fındık, Zeytin, Kuru Kayısı, Pamuk vb.) temsilen çıkarılan elektronik ürün senetleri (ELÜS) ve bunlara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasaların işletimini gerçekleştirmek üzere kurulmuştur.

TÜRİB ortaklarının Borsa sermayesindeki pay dağılımında Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile birlikte 53 ticaret borsası toplam %51, Toprak Mahsulleri Ofisi %15 paya sahiptir. Diğer ortaklar Türkiye Varlık Fonu’nun doğrudan veya dolaylı olarak ana hissedarı olduğu kurum ve kuruluşlardır (Borsa İstanbul A.Ş.-%15, Takasbank A.Ş.-%5, Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.- %5, T.C. Ziraat Bankası A.Ş.- %3, Vakıflar Bankası TAO- %3 ve Halk Bankası A.Ş.- %3). Bu ortaklık yapısıyla TÜRİB ülkemizde tarım borsacılığı, tarımın finansmanı ve modern borsacılık konularındaki bilgi birikimine sahip bütün kurumların paydaşlığından destek almaktadır. Bunların yanı sıra TÜRİB yönetim kurulunda temsil edilen T.C. Ticaret Bakanlığı (Bakanlık) ve Sermaye Piyasası Kurulu vasıtasıyla çapraz regülasyona tabidir.

Spot Elektronik Ürün Senedi Piyasası

TÜRİB Spot ELÜS Piyasası çoklu fiyat – sürekli müzayede yöntemiyle işletilen bir piyasadır. ELÜSler tarım ürünlerini temsil etmektedir. Temsil ettiği ürün, sahipleri tarafından Bakanlık tarafından verilen faaliyet iznine istinaden faaliyet gösteren lisanslı depolara teslim edilerek yine Bakanlık tarafından verilen izne istinaden Elektronik Kayıt Kuruluşu (EKK) olarak faaliyet gösteren Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından merkezi bir veri tabanında dijital olarak kaydileştirilmekte ve ürün sahiplerinin hesabında senet olarak dijital varlığa dönüştürülmektedir.

Tarım Emtiasının Tarladan TÜRİB’e Yolcuğu

ELÜS ihraçları, iptalleri ve tüm diğer bilgiler MKK tarafından TÜRİB’e iletilmektedir. Söz konusu ürünler ELÜS’e dönüştürülme sonrası TÜRİB’de işlem görmeye başlamakta ve piyasa katılımcıları tarafından alım satıma konu edilebilmektedir. Gerçekleşen işlemler de takas merkezi olarak hizmet alınan Takasbank ile entegre şekilde nakit ve ELÜS teslimine konu edilerek tamamlanmaktadır.

Halihazırda 17 farklı ürün lisanslı depolarda saklanarak ELÜS’e dönüştürülmekte ve TÜRİB’de alım satıma konu edilebilmektedir. Bugün itibarıyla 43 il, 128 ilçe ve 238 farklı lokasyonda faaliyet gösteren 170 lisanslı depo 9 milyon ton saklama kapasitesi ile hizmet vermektedir ve bu rakamlar her geçen gün artmaktadır. Lisanslı depoların güncel toplam depolama kapasitesi ülkemizin hububat rekoltesinin yaklaşık dörtte birine denk gelmektedir. Diğer bir deyişle ülkemizdeki hububat ticaretinin yaklaşık dörtte biri TÜRİB’de gerçekleşmektedir.

TÜRİB tarafından spot ELÜS işlemlerinin gerçekleştirildiği ELÜS Piyasası 2019 yılı Temmuz ayında faaliyete geçirilmiş olup, ELÜS’e dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem göreceği türev piyasanın faaliyete geçirilmesi için çalışmalar devam etmektedir. TÜRİB ELÜS Piyasası faaliyete geçtiğinden bu yana 124 milyar TL değerinde 32 milyon ton ürün TÜRİB’de el değiştirmiştir. İşlem sayısı 800.000 adete yaklaşmış olup, TÜRİB işlem platformuna kayıtlı yatırımcı sayısı 173.000’in üzerindedir.

TÜRİB’in ve lisanslı depoculuk sisteminin gıda güvenliğine katkıları

Son yıllarda kuraklık, pandemi ve Ukrayna savaşı gibi olaylarla iyice belirginleşen iklim krizi ve dolayısıyla ortaya çıkan gıda tedarik zinciri problemleri bize çok sancılı bir sürecin henüz başında olduğumuzu sürekli olarak hatırlatıyor. Bu sürecin en önemli sonuçlarından birisi tarım ürünlerinin ve özellikle hububat üretiminin her geçen gün daha da zorlaşıyor olması. Bu koşullarda ülkemizin gıda güvenliği perspektifiyle sormamız gereken 3 soru var:

1- Zorlu koşullarda üretilen ürünlerimizi hasat sonrasında nerede saklamak istiyoruz?
Depolama seçeneklerine bir spektrum olarak baktığımızda bir uçta son teknoloji ürünü, fire oranlarının minimum olduğu, Ticaret Bakanlığı tarafından denetlenen, şeffaf ve ürünleri gerçek zamanlı olarak takip edebildiğimiz TÜRİB ile entegre olan lisanslı depolar var. Spektrumun diğer ucunda ise en ilkel yöntem olan toprağa gömmeye kadar giden daha yüksek fire oranlarına sahip ve daha az şeffaf depolama yöntemleri var. Ülkemizin gıda güvenliği konusunda eğer bir endişemiz varsa artık adeta altın değerinde olan ürünlerimizi daha yüksek oranlarda lisanslı depolarda saklamamız gerekiyor.

2- Kıymetli ürünlerimizin alım satımını nasıl bir piyasada yapmak istiyoruz?
İklim krizi şartlarında ürünlerin fiyatları manüplasyona daha açık hale geliyor. Ürünlerimizin bu şartlar altında TÜRİB gibi ulusal, modern borsacılık kurallarının uygulandığı, şeffaf ve gözetim/denetim altındaki bir piyasada işlem görmesi ülkemizin gıda güvenliği açısından son derece önemli.

3- Çiftçinin finansal sürdürülebilirliği nasıl sağlayacağız?
Çiftçiler gıda tedarik zincirinin en önemli halkası ancak buna tezat şekilde ekonominin krediye erişimi en kısıtlı kesimlerinden birisi çünkü kredi teminatı olarak gösterebilecekleri kaliteli (kontrol altında ve kolaylıkla ve asgari iskonto ile nakde çevrilebilecek) teminatları oldukça sınırlı. Bu finansal zorluk ELÜS sayesinde ürününü lisanslı depolarda tutan çiftçiler için devrim niteliğinde bir fırsata dönüşmüş vaziyette. ELÜS devletin denetiminde özel sektör tarafından işletilen şeffaf lisanslı depolarda tutulan ürünleri temsil ettiği ve TÜRİB’de kolaylıkla nakde çevrilebildiği için bankalar tarafından kolaylıkla kredilendirilerek çiftçinin finansmanına büyük bir kolaylık getiriyor.

Bu çerçevede ülkemizde tarım ve gıda güvenliği alanında son 20 yılın en önemli projesi olan lisanslı depoculuk ve TÜRİB sisteminin desteklenmeye devam edilmesi, çiftçi, tüccar ve sanayicilerimize tanıtımının yapılarak daha çok kullanılmaya teşvik edilmesi kritik öneme sahip. TÜRİB’de vadeli işlem sözleşmelerinin de işlem görmeye başlaması ve finansal yatırımcıların da katılımının da artmasıyla birlikte ülkemizin gıda güvenliği açısından bir büyük adım daha önümüzdeki dönemde atılmış olacak.

Ali Kırali

Türkiye Ürün İhtisas Borsası Genel Müdürü